قرن سوم پس از اسلام
حضور خلیفه سرزمین های اسلامی در قزوین، نشان دهندۀ اهمیت این شهر مرزی در اوایل قرن سوم است. ایجاد حصاری عظیم گرد سه شهر با وجود زمین های خالی بسیار در فواصل آن ها، نشانگر پا برجا بودن تهدیدات و لزوم حفظ امنیت شهر مرزی در مقابل دشمنان خلیفه است. مقدسی (قرن چهارم) نیز در احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم آورده است: «قزوین: بزرگ و پر تاکستان است. شهرکی دارد که جامع در آنست در ربض آن دژی است. »(مقدسی، ۱۳۶۱ ؛ ص ۵۸۴)
رافعی در التدوین آورده است: «آنگاه هارون الرشید در دوران خلافتش به شهر قزوین آمد و فرمان ساختن مسجد جامع را داد. آن صحن کوچکی از مسجد بزرگ مقصوره کهن و به فرمان خلیفه مستقلاتی خریداری شد. آن ها را به مصالح شهر و ساختمان و تعمیر مسجد و دژ وقف کرد و آن ها را رشیدیات گویند. » (گلریز، ۱۳۶۸ ؛ ص ۱۳۰)
با ساخت مسجد جامع عتیق، مرکزیت سازمان فضایی قرن سوم تا ششم نیز در مدینه عتیقه یا محله شهرستان قرار می گیرد. در دوره مذکور دژها یا شهرهای شمالی به تدریج به محلات مسکونی تبدیل می گردند. توسط گذرهایی که در فواصل آن ها وجود دارد، به بخش های جنوبی شهر متصل می گردند. (مجابی، ۱۳۸۸)
حصار شهر
ابن حوقل مورخ قرن چهارم در مسالک و ممالک نوشته است: «قزوین شهری است که حصاری بر اوست و درون آن شهر کوچکی است. دارای حصار و مسجد جامع در شهر داخلی است.» (گلریز، ۱۳۶۸ ؛ ص ۷۷)
رافعی حصار شهر قزوین را در قرن سوم تا ششم این گونه توصیف می کند: «حصار قزوین بر سه شهر احاطه داشت. موسی بن بوقا غلام معتصم در سال ۲۵۴ هجری قمری بناهای دیگری بنا کرد و مال بسیاری صرف نمود.» (گلریز، ۱۳۶۸ ؛ ص ۱۳۰)
در کتاب سیر تاریخی بنای شهر قزوین اتفاقات شهر در این دوره بررسی به شرح زیر آمده است:
بنا شدن قسمت اولیه مسجد جامع کبیر در داخل حصار شاپور و آغاز کشیده شدن بارو بر گرد سه شهر یعنی “دژ کشوین”، “مدینه موسی” و “مدینه مبارکه” توسط هارون الرشید خلیفه عباسی در دهه هشتم قرن دوم هجری و ناتمام ماندن آن.
اتمام بنای باروی شهر در حکومت معتز خلیفه توسط موسی بن بوقا با دویست و شش برج و طول حدود شش هزار متر به سال ۲۵۴ هجری.
واقع بودن زمین های بیاض و محوطه های بسیار داخل باروی بزرگ در فواصل سه شهر: دژ کشوین، مدینه موسی و مدینه مبارکه از هم، خاصه در شرق بازار.
احداث شدن تدریجی بازار در شمال غربی دژ کشوین و در ساحل شرقی رودخانه دِزَج.
احداث شدن بناها در غرب رودخانه دزج بین قرن سوم تا ششم
جاری بودن رودخانه دزج در غرب شهر داخل باروی بزرگ و رودخانه ارنزک در بیرون بارو و شرق شهر قزوین.
آمدن صاحب بن عباد با یاران به قزوین به سال ۳۷۳ هجری و ساختن کوشکی در شمال مدینه موسی و تعمیر کردن باروی قزوین. ساخت مسجد اصحاب ابوحنیفه در محله پنبه ریسه و حمل شدن منبر آن از ری در سال ۴۰۴ هجری. تأسیس مسجد جامع اصحاب ابوحنیفه در قرن چهارم هجری قمری، سازمان فضایی شهر را دگرگون می کند. این مسجد که جامع حنفیان بوده، نزدیک به رود غربی شکل می گیرد. این در حالی است که مسجد جامع عتیق منسوب به شافعیان بوده و در مدینه عتیقه وجود داشته است.
رزرو اتاق های هتل ایرانیان
خراب شدن باروی شهر در جنگ سالار ابراهیم با مردم به سال ۴۱۰ هجری و تعمیر شدن آن توسط ابوعلی جعفری به سال ۴۱۱ هجری. آباد بودن باروی شهر و کنگره های آن هنگام عبور ناصر خسرو از قزوین در (سال ۴۳۸ هجری). (دبیرسیاقی، ۱۳۸۱ ؛ ص ۳۸۶)
دو قطبی شدن شهر
بنیان گذاری مسجد جامع در شهر قدیم نیز اهمیت این قسمت از شهر به عنوان کل اصلی نسبت به شهرهای شمالی که کل های کوچک تر در سازمان فضایی شهر در دوره مذکور هستند را بیان می دارد. روایات تاریخی بیانگر وجود کشاکش بین مذاهب در اثبات صحت نماز جمعه هر فرقه در مسجد جامع خود است. به طوری که شافعیان دلیل خود را قرارگیری مسجد جامع عتیق در شهر قدیم ذکر می کرده اند. حضور دو مسجد جامع به صورت همزمان در این مرحله، احتمال وجود الگویی خاص در سازمان فضایی شهر را دارد که آن را می توانیم «شهر دو قطبی» بنامیم. (مجابی ، ۱۳۸۸)
ویژگی اصلی سازمان فضایی دو قطبی شهر، گرایش های مذهبی بوده است. دلیل آن را می توان وجود دو مسجد جامع به طور همزمان ارزیابی نمود. قرارگیری مسجد جامع عتیق همجوار با رود دزج (رود شرقی) و مسجد جامع اصحاب ابوحنیفه همجوار با رود اترک (رود غربی) امکان دسترسی به منابع آب مستقل را برای دو قطب فراهم می آورده است.
احتمال ایجاد مانع مصنوعی به منظور حفظ آب رود فصلی شرقی نیز وجود داشته است. چرا که انحراف رود شرقی عارضه ای طبیعی به نظر نمی رسد. ذکر باقی بودن مدینه مبارکه (محله دستجرد) در دوره های بعدی نیز می تواند دلیلی برای حضور قطب شرقی باشد. چرا که ذکر شده مدینه موسی که همزمان و به دلایلی مشترک با مدینه مبارکه شکل گرفته بود تخریب شد. (مجابی، ۱۳۸۸)
- ۹۸/۰۸/۱۱