تحولات قرن ششم و هفتم
از میان رفتن مدینه موسی و مدینه مبارکه و کوشک صاحب ابن عباد در شمال مدینه موسی و تخریب کلی باروی شهر در قرن هفتم بیانگر تغییر و تحول عظیم در ساختار شهر قزوین است. بعد از بروز جنگ داخلی و زلزله بزرگ در ابتدای قرن ششم (۵۱۳ ه. ق) شهر به شدت تخریب می شود. ولی بر اساس روایت تاریخی «ساخت مقصوره خمارتاشی مسجد جامع قزوین و تعمیر مسجد اصحاب ابوحنیفه» بیانگر وجود جمعیت و پا برجا بودن نمود مذاهب در شهر به دلیل بازسازی مساجد مربوطه است.
با مقایسه تطبیقی روایات تاریخی فوق می توان به این نتیجه رسید که سه شهر مستقل از هم که بارویی دور آن ها کشیده شده بود، دیگر وجود ندارد. کالبد اصلی شهر همان مدینه عتیقه (شهرستان) است. زیرا مسجد جامع در مرکز شهرستان (حصار شاپوری) و مسجد اصحاب ابوحنیفه در شمال شرقی شهرستان و محلاتی در شمال و شمال غربی شهر است.
به طور کلی تغییرات شهر در آن زمان عبارتند از:
جنگ و بروز فتنه در سال پانصد هجری و خراب شدن برخی بناها. ویران شدن شهر بر اثر زلزله در آغاز قرن ششم هجری. ایجاد شدن مقصوره بزرگ جامع کبیر توسط امیر زاهد خمارتاش در فاصله ۵۰۰ تا ۵۰۹ هجری.
تعمیر مسجد اصحاب ابوحنیفه توسط امیر زاهد خمارتاش در آغاز قرن ششم هجری.
تعمیر بارو توسط صدرالدین محمد مراغه ای؛ وزیر ارسلان سلجوقی در ۵۲۷ هجری. به کلی ویران شدن باروی بزرگ شهر و به آتش کشیده شدن مقصوره مسجد جامع کبیر توسط لشکریان مغول در آغاز قرن هفتم هجری.
از میان رفتن کوشک صاحب بن عبّاد و باقی بودن محل آن با نام صاحب آباد در قرن هشتم هجری. نامیده شدن بیرون دروازه راه کوشک به کوشکه دشت.
وجود گورستان (مقبره) یهود در شمال محله شهرستان یا حصار شاپور (احتمالا پیغمبریه، چهار انبیای فعلی).
رزرو اتاق های هتل ایرانیان
از میان رفتن مدینه موسی و داخل محله دزج و جوسق (راه کوشک) قرار گرفتن آن. از میان رفتن مدینه مبارکه و تبدیل شدن آن به باغ و قرار گرفتن آن در محله دستجرد. (دبیرسیاقی، ۱۳۸۱ ؛ ص ۳۸۶)
روایات قرن ششم و هفتم
زکریا بن محمد بن محمود مکمونی قزوینی (۶۰۰ – ۶۷۲ ه ق) در کتاب آثار البلاد و اخبار العباد نخستین کسی است که نقشه شهر را در قرن هفتم هجری قمری تشریح و ترسیم می کند. نقشه زکریا در قرن هفتم، سازمان فضایی شهر را مشخص می کند. باقی ماندن حصار شاهپوری در محله شهرستان به عنوان شهرستان و محلات حاشیه ای آن با عنوان مدینه العظمی است. سازمان فضایی شهر قزوین در این دوره قابل مقایسه با شهرهای هم دوره است.
« …و آن مدینه آبادانی دارد. یکی در وسط دیگری، مدینه صغری را که محاط است به مدینه دیگر، شهرستان گویند. آن قلعه را در محیط و ابواب مدینه کبری بر دور آن واقع است. آن را نیز قلعه و درهایی است و نخلستان و باغات بر دور مدینه کبری. محیط آن از هر طرف و مزارع شهر محیط بساتین است. آن شهر را دو وادی است. یکی را وادی درج گویند و دیگری را وادی اترک بر این صورت.» (قزوینی، ۱۳۷۳ ؛ ص ۲۱۶ – ۲۱۷)
از خصوصیات قزوین در این دوران، باقی ماندن حصار شاپوری در محله شهرستان به عنوان شهرستان و محلات حاشیه ای آن با عنوان مدینه العظمی است. در میان شهر، شهر قدیم با حصارهای خود وجود داشته است. دروازه ها روی مسیرهای اصلی شهر شکل گرفته و رودخانه نیز از میان شهر بزرگ می گذرد.
- ۹۸/۰۸/۲۰