در ادامه مطالب گذشته در سایت هتل ایرانیان قزوین، قصد داریم درباره قزوین در دوره ساسانی صحبت کنیم. با هتل ایرانیان یکی از بهترین هتل های قزوین همراه باشید تا بیشتر با تاریخچه قزوین آشنا شوید.
قزوین در دوره ساسانی
بنای اولیه شهر که در زمان شهریاران دوره ساسانی (شاپور ذوالاکتاف یا اردشیر بابکان) احداث گردیده است، به صورت دژی بوده که برای مقابله با خطرات احتمالی دیالمه بنا شده است. مؤلف «مرآت البلدان » بانی قزوین را شاپور فرزند اردشیر بابکان دانسته که شهر را برای مقابله با حملات و سرکشی های دیلمیان بازسازی کرده است. به دستور او قلعه ها و ساختمان های فراوان در آن ساخته شد.
سرزمین دیلم با داشتن راه های کوهستانی، دشت های جنوب البرز و از جمله دشت قزوین را به سواحل دریای خزر پیوند می داد. این پیوند برای دوره ساسانی دارای اهمیت بود. از این رو به تقویت استحکامات این شهر پرداختند. قزوین در موقعیتی بود که می توانست در برابر ناامنی های ناشی از دیلمیان به عنوان دژی در برابر حملات و یورش های ناگهانی مقاومت کند و یا برای مهار شورشیان، بجنگد. شاپور این شهر را «شاد شاپور» و به روایتی «پاد شاپور» نام نهاد.
حمدالله مستوفی در کتاب «تاریخ گزیده» به سال ۷۳۰ هجری قمری، تاریخ بنای شهر را تا سال تألیف کتابش ۱۱۷۸ سال شمسی ذکر می کند. با این احتساب تاریخ پیدایش شهر قزوین تا به امروز بیش از ۱۸۵۰ سال شمسی است. ابن فقیه و مورخ قرن سوم در کتاب «اخبار البلدان» نوشته است که قزوین دژی است که از هجوم دیلم و دزدان محافظت می کند و به فارسی کشوین گویند. آنچه که از متون تاریخی می توان دریافت آن است که وجه نظامی و امنیتی شهر، قبل و بعد از اسالم بارز بوده است. این از مهم ترین دلایل شکل گیری شهر قزوین است.
محل شار ساسانی
با توجه به منابع و مآخذ تاریخی، محله شهرستان همان دژ شاپور پیش از اسالم است. همچنین معلوم می شود که دژ کشوین از رودخانه اَرَنزک دورتر و به رودخانه دزج نزدیک تر بوده است. به این اعتبار حد غربی آن دژ با قسمتی از مسیر این رودخانه مجاورت داشته است. مسیری که حدود هفتاد سال است که به جای آن خیابان مولوی احداث شده است.
رزرو اتاق های هتل ایرانیان
با توجه به کم آبی قزوین و عمیق بودن چاه های آب و نیز با توجه به اینکه هنگام ساختن آن دژ، سازندگان با هجوم دیلمیان یا لشکریان یاغی رو به رو بوده اند و ایجاد قنات در آن شرایط بسیار دشوار بوده است. لذا راه وصول به آب مورد نیاز جز چاه، منحصر به استفاده از آب رودخانه و ذخیره کردن آن در آب انبارها بوده است. به این دلیل دژ کشوین یا حصار شاپوری باید نزدیک به رودخانه ساخته شده باشد. ظاهراً چنین نیز شده است. با این توجیه که دو رودخانه بهار آب با چشمه سارها که آبشان وارد آن دو می شود، به موضع شهر قزوین می رسیده اند. یکی رودخانه «اَرَنزک» در شرق و دیگری رودخانه «دزج » در غرب. هر دو به صحرای دیزه واقع در دشت قزوین منتهی می گشته اند. (دبیرسیاقی، ۱۳۸۱ ؛ ص ۶۳۰ – ۶۲۹)
«هسته نخستین شهر قزوین به آغاز دوره ساسانی بر می رسد. به طور خاص آن را به شاپور اول و دوم نسبت می دهند. آنچه به شاپور اول نسبت داده شده است، «شاد شاپور» نامیده می شود. با شهر کنونی قزوین چندین کیلومتر فاصله داشته است. ولی آنچه که به دوران شاپور دوم مربوط می شود، قلعه-پادگانی بوده در داخل همین بافت شهر قزوین.» (ورجاوند، ۱۳۷۸ ؛ ص ۲۲۶)
بررسی صحت دوره ساسانی
با توجیه و دستیابی به ارتباط شار ساسانی و محله شهرستان با استفاده از روایات تاریخی و بررسی اولین نقشه از شهر مربوط به قرن هفتم هجری قمری می توان صحت مطالب عنوان شده را بررسی نمود.
نخست: قرارگیری شهرستان بین دو رود دزج و ارنزک و در میان شهر بزرگ (مدینه عظمی) و باغ ها (البساتین) و مزارع طبق اولین نقشه شهر (زکریا، قرن هفتم).
دوم: زکریای قزوینی از قول ابن فقیه (۲۷۹ هجری قمری) می گوید: «اول شهری که شاپور ذوالاکتاف احداث آن کرده در این زمان، آن را شهرستان گویند.» (قزوینی، ۱۳۷۳ ؛ص ۲۱۷)
بر مبنای مطلب نخست، شهرستان محصور در میان شهر بزرگ در قرن هفتم است. دوم بر اساس روایت تاریخی از قرن سوم، شار ساسانی در زمان مذکور شهرستان نامیده می شد. از این رو گفته ی برخی مورخان و مستشرقین مبنی بر قرار داشتن دژ شاپوری در خارج از قزوین رد می شود. به این نتیجه می توان رسید که محل شهرستان همان دژ شاپور پیش از اسلام است. (مجابی، ۱۳۸۸)
در عکس هوایی سال ۱۳۳۴ خورشیدی، در شمالِ گورستان و مقبره ی شاهزاده حسین، در شرقِ خیابان مولوی (مسیر سابق رود دزج)، می توان گذر شمالی- جنوبی و شرقی- غربی هسته اولیه شهر را در محدوده ی مسجد جامع شناسایی کرد. بر مبنای گذرهای تاریخی، حصار بیضوی شار ساسانی را می توان دید.
آتشکده شهر
روایات تاریخی، حاکی از وجود آتشکده و حتی پابرجا بودن آن تا بعد از فتح شهر توسط اعراب است. ولی اشاره دقیقی از تعداد، محل و موقعیت آن ها وجود ندارد. همچنین دلایل و مستنداتی دال بر وجود آتشکده در محل مسجد جامع وجود ندارد. مجموعه تأسیسات موجود در مسجد جامع مربوط به دوران اسالمی است و روی آثار و ابنیه دوره ساسانی بنا گشته است. شاید عبادتگاه یزدان پرستی که حمدالله مستوفی از آن یاد می کند، جزئی از این آثار بوده است. (مجابی، ۱۳۸۸ ؛ ص ۱۶۶)
محل گورستان کهنبر در دوره ساسانی
گورستان کهنبر قدیمی ترین گورستان شهر است. پیشینۀ آن به دورۀ شکل گیری اولیه شار ساسانی باز می گردد. محل مقبرۀ شاهزاده حسین (ع) قسمتی از گورستان کهنبر است. گورستان مذکور حد جنوبی دژ کشوین است. از این رو حدود هسته اولیه شهر را می توان در شمال محدوده ی مقبرۀ شاهزاده حسین (ع) امروزی ارزیابی نمود.
رافعی مورخ اواخر قرن ششم و اوایل قرن هفتم محل مدفن شاهزاده حسین را بزرگ ترین گورستان شهر می داند. او به ذکر خصوصیات آن می پردازد: «بزرگ ترین مقابر گورستانی است که یک سوی آن به «ماژستان» و «دهک» می پیوندد و یک طرف آن به «باب کادوک» و راه «ارداق » کشیده می شود و طرفی از آن به «باب المشبک» می پیوندد. همچنین از پدرم رحمت الله شنیدم که می گفت: در این گورستان مشهدی است معروف به «ابن علی ابن موسی الرضا» رضی الله عنه که به خردسالی درگذشته است. همچنین آنجا قبور بسیاری از علویه و شیعیان است.» (گلریز، ۱۳۶۸ ؛ ص ۱۴۰)
حمدالله مستوفی مورخ قرن هشتم نیز در «تاری خبرگزیده» گورستان و شاهزاده حسین را به شرح زیر ذکر می کند: «مسجد گورستان های آن تمامت داخل شهر است و بهترین آن به کثرت و برکت مقبره ای است که شرقی آن محلت راه ری و غربی آن محلت ارداق و شمالی آن محلت شهرستان و جنوبی آن باروی شهر است. آن را کهنبر خوانند و گویند کهنبر یعنی آنچه کنی همان با خود به گور بری. در آن مقبره به طرف ارداق نزدیک به رودخانه گوری است. از آن یکی از صحابه و در آن مقبره مشهدی است از آن پسر علی بن موسی الرضا.» (مستوفی، ۱۳۶۴ ؛ ص ۷۸۴ – ۷۸۳)
